ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΘΕΑΤΡΟΥ: "Η Ανάσταση" του Λέοντος Τολστόι 2019-2020

Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΘΕΑΤΡΟΥ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΙ ΣΕ ΠΡΩΤΗ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ

Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ (1899)

του Λέοντος Τολστόι (1828-1910)

Επεξεργασία Κειμένου-Μεταφορά Για Το Θέατρο-Σκηνοθεσία

Μαρία Μπαλτατζή

Κάθε Σάββατο στις 9 μ.μ.

Σημείωμα Σκηνοθέτιδας

Το 1899 ο Τολστόι γράφει το τελευταίο από τα μεγάλα λογοτεχνικά έργα του, την Ανάσταση. Ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και ξεπέρασε στην εποχή του σε πωλήσεις ακόμη και τα Πόλεμος Και Ειρήνη και Άννα Καρένινα. Ένα έργο κλασικό, διαχρονικό και πάντα επίκαιρο. Υπήρξε το δημοφιλέστερο και ταυτοχρόνως το πιο ανατρεπτικό μυθιστόρημα του Τολστόι. Από πολλές απόψεις είναι το πιο επαναστατικό έργο του Τολστόι αφού περιέχει μέσα του όλα τα σπέρματα των θεμάτων και τις ιδέες που έθρεψαν το ρωσικό επαναστατικό ρεαλισμό. Η υπόθεση βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα. Χαρακτηρίζεται δε από την εξαιρετικά σφιχτοδεμένη δομή του. Καθώς δεν υπάρχουν παρεκβάσεις και παράλληλες δράσεις, αυτό είναι το συμπαγέστερο από όλα τα έργα του Τολστόι. Άλλα μεγάλα προσόντα του είναι η πειστική απεικόνιση των ψυχολογικών καταστάσεων, η πειστικότητα της περιγραφής και η αφηγηματική αρτιότητα. Γι’ αυτό του το έργο τον αφόρισε η Εκκλησία το 1901!!! Η προοδευτική Ρωσία δέχτηκε την Ανάσταση με ενθουσιασμό, τονίζοντας ιδιαίτερα την τόλμη του μεγάλου συγγραφέα στο ξεσκέπασμα της κοινωνίας της εκμετάλλευσης από τη μια και στη σωστή περιγραφή της βασανισμένης ζωής του απλού λαού, από την άλλη.

Ο Τολστόι άρχισε να γράφει την Ανάσταση έναν χρόνο μετά τη διατύπωση της θεωρίας του περί «παθητικής αντίστασης» ή πιο σωστά «μη αντίστασης», που ενέπνευσε αργότερα τον Γκάντι και τον Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ. Ωστόσο, είναι ένα έργο γεμάτο πάθος και οργή. Εδώ ο Τολστόι φανερώνεται πύρινος, αμείλικτος. Η οξύτητα με την οποία περιγράφει την αθλιότητα των φυλακών, την υποκρισία του δικαστικού συστήματος, την απόλυτη σύμπλευση της Ορθόδοξης Εκκλησίας με τον τσαρικό απολυταρχισμό είναι πρωτοφανής σε σύγκριση με την υπόλοιπη λογοτεχνική παραγωγή στη Ρωσία του 19ου αιώνα. Πρόκειται ουσιαστικά για μια αυτοβιογραφία της προσωπικότητας και των ιδεών του συγγραφέα στην προχωρημένη πια ηλικία που έγραψε αυτό το αθάνατο αριστούργημα. Μια εποχή όπου είχε συντελεστεί ήδη και καθ' ολοκληρία η μεγάλη μεταστροφή στην προσωπικότητα του ίδιου, με την πλήρη αναθεώρηση της σχέσης του με το κράτος και την Εκκλησία. Ο αριστοκρατικός και αδηφάγος Λέων της νιότης, είχε παραχωρήσει πλέον τη θέση του σε έναν «αναρχικό χριστιανό», όπως πολύ σωστά του έχει αποδοθεί ο χαρακτηρισμός. Το μυθιστόρημα αυτό κλείνει μέσα του όλη τη σοφία και την κοσμοθεωρία του μεγάλου συγγραφέα, εκφράζοντας τους στοχασμούς, τις πνευματικές ανησυχίες, τις κοινωνικές και πολιτικές πεποιθήσεις ενός από τους μεγαλύτερους στοχαστές του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα.

Περιγράφει τη Ρωσία στο λυκόφως του 19ου αιώνα, μια κοινωνία σε έντονη κρίση και παρακμή και δεν διστάζει να κατακρίνει το τσαρικό καθεστώς και όλες τις δομές που το στηρίζουν. Πατρίδα, θρησκεία, οικογένεια, δικαιοσύνη, σωφρονιστικούς και κατασταλτικούς μηχανισμούς εν γένει. Φωτογραφίζει με μοναδικό τρόπο τους θεσμούς που μοιραία υπακούουν στις ατέλειες των ανθρώπων που τους υπηρετούν και τις κοινωνικές σχέσεις που στηρίζονται στην αδικία και στην εκμετάλλευση. Οι άνθρωποι, κατά τον Τολστόι, διακρίνονται σε αδικητές και αδικούμενους, σε εκμεταλλευτές και εκμεταλλευομένους, σε κυρίους και υποταχτικούς. Προβάλλει τις παρασιτικές τάξεις που ζουν από τους κόπους του λαού καθώς και την άθλια τύχη της αγροτιάς, αλλά και την μοιρολατρική πεποίθηση των φτωχών και αδύναμων περί ανυπαρξίας στον κόσμο ανθρώπινης δικαιοσύνης.

Η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι προσβλητική, αντιλυρική, προκλητική. Κατάλληλη, οπωσδήποτε, για να περιγράψει την υποβάθμιση, τη φτώχεια, την αδικία, όλο το φρικιαστικό σκηνικό που λίγα χρόνια αργότερα θα οδηγούσε στην αλλαγή του κοινωνικοπολιτικού σκηνικού. «Όχι μόνο δεν κάνουμε τίποτα για να εξαλείψουμε τις συνθήκες στις οποίες γεννιούνται τέτοιοι άνθρωποι, αλλά επιπλέον ευνοούμε τα ιδρύματα που τους παράγουν. Φάμπρικες, εργοστάσια, καπηλειά, οίκους ανοχής, φυλακές». «…διεφθαρμένοι άνθρωποι ήθελαν να διορθώσουν άλλους διεφθαρμένους…. και είναι φανερό πως δεν είναι στο χέρι ενός ανθρώπου να διορθώνει έναν άλλο άνθρωπο». Το δικαστήριο είναι το διοικητικό μέσον για τη διατήρηση της ισχύουσας τάξης πραγμάτων. Οι μορφωμένοι χρησιμοποιούν τις γνώσεις τους για να ισχυροποιήσουν την αμάθεια στους αμόρφωτους. Ο Τολστόι δε φοβάται να στηλιτεύσει και την υποκρισία της επίσημης Εκκλησίας. «Η θρησκεία εμπορεύεται «ελέησον, ελέησον» με τον τρόπο που οι άνθρωποι διαλαλούν ξύλα, αλεύρι, πατάτες». Σαν ένας ιδιότυπος προφήτης της προεπαναστατικής Ρωσίας προαναγγέλλει τον Σοσιαλισμό και την πρώτη Επανάσταση του 1905, καθώς έχει ενστερνισθεί, και μάλιστα συνειδητά, τις νέες θεωρίες.

Η επανάσταση είναι για τους πολλούς, η Ανάσταση είναι για τον έναν.

Το τέλος του μυθιστορήματος διαπνέεται από το πνεύμα του Ευαγγελίου.

Η Βασιλεία του Θεού επί της γης! Αυτό είναι το πνεύμα με το οποίο επιθυμεί να ερμηνεύσει τα λόγια του Χριστού ο Τολστόι. Το ζητούμενο ωστόσο είναι να μην επιθυμήσουμε την Βασιλεία του Θεού στη γη προτού διορθώσουμε τον εαυτό μας, επικαλούμενος την βιβλική εντολή «μη κρίνετε ίνα μη κριθείτε».

Γιατί ο δρόμος προς την ανάσταση, κατά τον Τολστόι, ξεκινάει από την αγνότητα και επιστρέφει σ' αυτήν, αφού περάσει μέσα από τη διαφθορά και την αλλοτρίωση. Είναι σαφέστατα θρησκευτικό το έργο του Τολστόι, όπως ήταν και η ζωή του ίδιου. Αυτό όμως δεν τον εμπόδισε να διατυπώσει μια τελική άποψη, ακραία όσο και πολύ απλή «Ο πολλαπλασιασμός του ανθρώπινου γένους είναι μονάχα η κατώτερη λειτουργία του ανθρώπου. Η ανώτατη είναι η εξυπηρέτηση κάθε ζωντανού όντος...». Στην Ανάσταση αυτό που κρίνεται είναι το νόημα της ζωής και το υπαρξιακό της περιεχόμενο απέναντι στην κοινωνία με την οποία αναπόφευκτα θα συγκρουστεί όποιος θέλει να ζήσει «αληθινά». Κάθε σελίδα της Ανάστασης διαλαλεί ότι ο κύκλος των ανθρώπων με στρεβλές αντιλήψεις για τη ζωή είναι αχανής και ανήκουμε και εμείς σε αυτόν. Η εισαγωγή δίνει τον τόνο με βιτριολικό σκέρτσο

«Ο ήλιος ζέσταινε… το χορτάρι αναγεννημένο… πουλιά ετοίμαζαν χαρούμενα τις ανοιξιάτικες φωλιές τους… εύθυμα ήταν και τα φυτά. Όμως οι άνθρωποι, οι ενήλικες άνθρωποι, δεν έπαυαν να εξαπατούν και να βασανίζουν εαυτούς και αλλήλους».

Η Παράσταση

Η θεατρική μεταφορά ακολουθεί την πλοκή των γεγονότων του μυθιστορήματος. Τις απόψεις, τους προβληματισμούς και τα «πιστεύω» του συγγραφέα, που καταλαμβάνουν διόλου ευκαταφρόνητο αριθμό σελίδων, με τον Τολστόι να τις εκφράζει σε τρίτο πρόσωπο, κρίνοντας και αποτιμώντας σκέψεις, πρακτικές και πράξεις όλων των εκφάνσεων της ζωής, προσπάθησε η γράφουσα να τις εντάξει, στο βαθμό που αυτό ήταν δυνατόν, στον Λόγο που εκφέρουν οι ηθοποιοί που ερμηνεύουν τους ήρωες της Ανάστασης. Κοστούμια, Σκηνικό και Μουσική δημιουργούν ατμόσφαιρα εποχής. Ένα θεατρικό ταξίδι στην Ρωσία που τότε περνούσε το κατώφλι του 20ου αιώνα. Ένα ραντεβού για μας και τους θεατές μας με τον αξεπέραστο Τολστόι και την κοινωνία του «τότε», που δυστυχώς, αν εξαιρέσουμε την ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, σε τίποτε σχεδόν δεν βελτιώθηκε από την κοινωνία του «σήμερα», αφού οι άνθρωποι και κατά συνέπεια οι κοινωνίες τους παραμένουν πεισματικά δεμένες στο άρμα της κυρίαρχης ιδεολογίας «Ο θάνατός σου η ζωή μου».

Για την ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΘΕΑΤΡΟΥ

Μαρία Μπαλτατζή